рд░ाрдЧ рддрдд्рд╡ рдкрд░ рдПрдХ рдиреЫрд░
рдиिрд░ाрдХाрд░ рдЖрдХृрддि рд╕े рдХрд▓ाрдХृрддि рддрдХ
рдк्рд░рд╕्рддाрд╡рдиा
рд╣िрди्рджुрд╕्рддाрдиी рд╕ंрдЧीрдд рдХी
рд╕рд░्рдЬрди рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд░ाрдЧ рддрдд्рд╡ рдХे рдЖрдзीрди рд╣ोрддी рд╣ै. рд░ाрдЧ рддрдд्рд╡ рдПрдХ рдиिрд░ाрдХाрд░ рдЖрдХृрддि рд╣ै. рдЗрд╕
рдХाрд░рдг, рд╣िрди्рджुрд╕्рддाрдиी рд╕ंрдЧीрдд рдХी рд╕рд░्рдЬрди рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХो рдПрдХ рдЕрдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рддрдд्рд╡ рдХे
рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ीрдХрд░рдг рдХा рд╡рд░्рдгрди рджे рд╕рдХрддे рд╣ैं. The “formless
form” of the Raga is translated into a communicable form. рдпрд╣ рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ीрдХрд░рдг рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा – рдЕрд░्рдеाрдд рдХрд▓ाрдХृрддि рдХी
рдиिрд░्рдоिрддी -- рдХрд▓ाрдХाрд░ рдХे рд╕ंрдХрд▓्рдкाрдзीрди рд╣ोрддी рд╣ै. рд╕ंрдХрд▓्рдкाрдзीрди рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЗрд╕
рдиिрд░ाрдХाрд░ рдЖрдХृрддि рдХा рд╣рдоें рд╡िрднिрди्рди рдЖрдзीрдирддाрдУं рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░ рд╣ोрддा рд╣ै. рдкрд░िрдгाрдорддः
рд╣рдоाрд░ा рд╕ंрдЧीрддाрдд्рдордХ рдЕрдиुрднрд╡ рдк्рд░рдмंрдзाрдзीрди рд╣ै, рд▓ोрдХाрдЪाрд░ाрдзीрди рд╣ै, рд░рдЪрдиाрдзीрди рд╣ै, рдХाрд╡्рдпाрдзीрди рд╣ै,
рд▓рдп-рдЖрдзीрди рд╣ै, рдФрд░ рддाрд▓ाрдзीрди рд╣ै. рдЬाрд╣िрд░ рд╣ै рдХि рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдЖрдзीрдирддा рдХा рдкрд░िрдгाрдо рд╣рдоाрд░े рд░ाрдЧाрдиुрднрд╡
рдкрд░ рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рд╣ोрдЧा. рдЗрд╕ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдоैं рд╕рдордХाрд▓ीрди рдЧाрдпрди рдк्рд░рдмंрдзों рдХे рдХुрдЫ рдЕंрдЧों
рддрдеा рдЙрдкांрдЧों рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рдиा рдЪाрд╣рддा рд╣ूँ.
 |
рдЖрдзीрдирддाрдУं рдХे рджрд░्рдЬे |
рд░ाрдЧ рд╕ंрдЧीрдд рдХрд▓ा рдХा рд╕ंрддोрд╖рдЬрдирдХ рд╡рд░्рдгрди
рд╕ौрди्рджрд░्рдп рд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдоें рд╕ंрдЧीрдд
рдХो Expressive Art рдЕрд░्рдеाрдд рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдк्рд░рдзाрди рдХрд▓ा рдХрд╣ा рдЧрдпा рд╣ै. рдЕрди्рдп рдорддाрдиुрд╕ाрд░ рдЙрд╕े Communicative
Art рдЕрд░्рдеाрдд рд╢्рд░ोрддोंрдоुрдЦ рддрдеा рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпा рдЙрдд्рддेрдЬрдХ рдХрд▓ा
рднी рдХрд╣ा рдЧрдпा рд╣ै. рд░ाрдЧ рд╕ंрдЧीрдд рдХे рд╕рди्рджрд░्рдн рдоें рдПрди рджो рдорддों рдоें рдкрд░рд╕्рдкрд░ рд╡िрд░ोрдз рдк्рд░рддीрдд рдирд╣ीं
рд╣ोрддा. рдкрд░рди्рддु, рдХ्рдпोंрдХि рд░ाрдЧ-рддрдд्рдд्рд╡ рдПрдХ рдиिрд░ाрдХाрд░ рдЖрдХृрддि рд╣ै, рд╣рдоें рдЗрди рд╡рд░्рдгрдиों рдХे
рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдПрдХ рдФрд░ рд╡рд░्рдгрди рдХो рд▓рдХ्рд╖्рдпाрди्рд╡िрдд рдХрд░рдиा рд╣ोрдЧा. рд░ाрдЧ рд╕ंрдЧीрдд рдПрдХ Contemplative
Art рдЕрд░्рдеाрдд рдПрдХ
рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рдХрд▓ा рднी рд╣ै. рдЬрдмрддрдХ рд╣рдо рд░ाрдЧ рд╕ंрдЧीрдд рдХी рдмрд╣िрд░्рдоुрдЦी, рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡-рдиिрд░्рднрд░ рдФрд░
рдЕंрддрд░्рдоुрдЦी рддीрдиों рдкрд╣рд▓ुрдУं рдХो рд╕рдоाрд╡िрд╖्рдЯ рдирд╣ीं рдХрд░ рд▓ेрддे, рддрдм рддрдХ рдЙрд╕рдХा рд╡рд░्рдгрди рд╡्рдпाрдкрдХ рдирд╣ीं
рд╣ो рд╕рдХрддा.
рд░ाрдЧ рддрдд्рд╡ – рдПрдХ рдиिрд░ाрдХाрд░
рдЖрдХृрддि
рд░ाрдЧ рддрдд्рд╡ рдПрдХ рдЖрдХृрддि рд╣ै – рдЗрд╕
рдоें рдХोрдИ рд╕ंрджेрд╣ рдирд╣ीं. рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд░ाрдЧ рдХे рд╕्рд╡рд░ рдиिрд╢्рдЪिрдд рд╣ैं, рдЙрдирдХा рдк्рд░ाрдмрд▓्рдп рдиिрд╢्рдЪिрдд рд╣ै,
рдЙрдирдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХ्рд░рдо рдиिрд╢्рдЪिрдд рд╣ै. рдЗрди рд╕ंрдХेрддों рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдЕрди्рдп рд░ाрдЧों рд╕े рдЙрд╕рдХी рднिрди्рдирддा рдФрд░
рд╕рдоाрдирддा рдХो рд╕рдордЭा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै, рддрдеा рдЙрд╕े рдкрд╣рдЪाрдиा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै. рдкрд░рди्рддु рдЙрд╕े рд╣рдо рдЖрдХृрддि рдирд╣ीं
рдХрд╣ рд╕рдХрддे рдХ्рдпोंрдХि рд░ाрдЧрдХी рдкुрдирд░ाрд╡ृрдд्рддि рдЕрд╕ंрднрд╡ рд╣ै. рдХोрдЗ рднी рд╕ंрдЧीрддрдХाрд░ рдЦुрджрдХी рдПрдХ рд░ाрдЧ
рдк्рд░рд╕्рддुрддि рдХो рднी рд╣ुрдмрд╣ू, рд╕ूрдХ्рд╖्рдорддрдо рд░ूрдк рдоें рджोрд╣рд░ा рдирд╣ीं рд╕рдХрддा. рдЬिрд╕рдХी рдкुрдирд░ाрд╡ृрдд्рддि
рдЕрд╕ंрднрд╡ рд╣ो, рдЙрд╕े рдиिрд░ाрдХाрд░ рд╣ी рдоाрдирдиा рдкреЬेрдЧा.
“рдЗрд╖्рдЯ рд░ाрдЧ” рдХी рднाрд╡рдиा /рдХрд▓्рдкрдиा
рдЬрдм рд╣рдо рд╕ाрдХाрд░ рдФрд░ рдиिрд░ाрдХाрд░ рдХी
рд╕ीрдоाрд░ेрдЦा рдкрд░ рдз्рдпाрди рдХेрди्рдж्рд░िрдд рдХрд░рддे рд╣ैं, рддो рдЕрдиाрдпाрд╕ рд╣ी рджेрд╡ी-рджेрд╡рддाрдУं рдХी рдЙрдкрдоा рдЙрдЪिрдд
рд▓рдЧрддी рд╣ै. рдЙрджाрд╣рд░рдг рдХे рддौрд░ рдкे рднрдЧрд╡ाрди् рд╡िрд╖्рдгु рдХे рдмाрд░े рдоें рд╕ोрдЪिрдпे. рд╢्рд░ी рд╣рд░ी рд╡िрд╖्рдгु
рдиिрд░ाрдХाрд░ рд╣ैं. рдЙрдирдХा рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдЕрдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рд╣ै; рдоाрдирд╡ рдЗрди्рдж्рд░िрдпों рдФрд░ рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдХे
рд▓िрдпे рдЕрдЧрдо्рдп рддрдеा рдЕрд▓рдн्рдп рд╣ै. рдкрд░рди्рддु рдЙрдирдХी рдЖрд░ाрдзрдиा рдХे рд▓िрдпे, рдХोрдИ рднी рдХрд▓ाрдХाрд░ рдпा рд╢िрд▓्рдкрдХाрд░
рдЕрдкрдиी рдХрд▓्рдкрдиा рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, рдФрд░ рд╢рд░рдгाрдЧрдд рднाрд╡ рд╕े рдЙрди्рд╣ें рдПрдХ рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдЖрдХृрддि рдоें рдЕрд╡рддрд░िрдд
рд╣ोрдиे рдХा рдЖрд╣्рд╡ाрди рдХрд░рддा рд╣ै. рджेрд╡ी-рджेрд╡рддाрдУं рдоें рдФрд░ рд░ाрдЧ рддрдд्рд╡ рдоें рдпрд╣ рд╕рдоाрдирддा рд╣ै. рдЗрд╕рд▓िрдП
рд╣рдоाрд░े рдХрдИ рдЧ्рд░ंрдо्рдеों рдоें рдк्рд░рд╕्рддुрдд рд░ाрдЧ рдХो “рдЗрд╖्рдЯ рд░ाрдЧ” рдХрд╣ा рдЧрдпा рд╣ै. "рдЗрд╖्рдЯ" рд╢рдм्рдж рдХे рдЕрди्рдп рдЕрд░्рде рднी рд╣ैं. рдкрд░рди्рддु, рдЕрди्рдп рдЕрд░्рдеो рдХो рдз्рдпाрди рдоें рд░рдЦрддे рд╣ुрдП рднी рдПрдХ рджैрд╡ी рдХрд▓्рдкрдиा рдХा рдФрдЪिрдд्рдп рд╡्рдпाрдкрдХ рдк्рд░рддीрдд рд╣ोрддा рд╣ै.
рдЖрд░ाрдзрдиा рд╣ेрддु рдХिрд╕ी рднी
рджेрд╡ी-рджेрд╡рддाрдХी рдЖрдХृрддि рдХा рд╕рдордХाрд▓ीрди рд╕рдоाрдЬ рдХे рд▓िрдпे рд╕ुрдЧрдо्рдп рдФрд░ рд╕ुрд▓рдн рд╣ोрдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै. рдЕрддैрд╡
рдпрд╣ рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рд╣ै рдХी рд╢्рд░ी рд╣рд░ी рд╡िрд╖्рдгु рдХा рд╕рд░्рд╡рдоाрди्рдп рд╕्рд╡рд░ुрдк рджेрд╢ рдХाрд▓ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдмрджрд▓рддा
рд░рд╣ेрдЧा. рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рд░ाрдЧों рдХे рд╕рд░्рд╡рдоाрди्рдп рд╕्рд╡рд░ुрдк рджेрд╢ рдХाрд▓ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдмрджрд▓рддे рд░рд╣рддे рд╣ैं.
рдЖрдЬ рд╣рдо рдоाрдирддे рд╣ैं рдХि рднрдЧрд╡ाрди рд╡िрд╖्рдгु рдХी рдХрд▓्рдкрдиा рд╢ंрдЦ-рдЪрдХ्рд░-рдЧрджा-рдкрдж्рдо рдХे рдмिрдиा рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХрддी.
рдЕрди्рдп рдХोрдИ рднी рдЪिрди्рд╣ों рдоें рдмрджрд▓ाрд╡ рдЖрдпे, рддो рднी рдЗрди рдк्рд░рддीрдХों рдХा рд╣ोрдиा рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рд╣ै. рдЗрди
рдк्рд░рддीрдХाрдд्рдордХ рдЪिрди्рд╣ों рдХे рд╡िрдж्рдпрдоाрди рд╣ोрддे рд╣ुрдП, рдХोрдЗ рднी рдЙрд╕ рдЖрдХृрддि рдХो рдм्рд░рдо्рд╣ा рдпा рдорд╣ेрд╢ рдирд╣ीं
рд╕рдордЭ рд╕рдХрддा. рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рд╣рдо рдпрд╣ рднी рдоाрдирддे рд╣ैं рдХी рдпрджि рдЬрдЯा рдзाрд░ी рднाрд▓рдЪंрдж्рд░ рдд्рд░िрд╢ूрд▓рдзाрд░ी рдЖрдХृрддि рд╣ो рддो рд╡рд╣ рд╢िрд╡рдЬी
рдХी рд╣ी рд╣ोрдЧी.
рдкрд░рди्рддु рдЗрд╕ рдмाрдд рдкрд░ рдЧौрд░ рдХрд░ें
рддो рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рдпрд╣ рд╕рднी рдк्рд░рддीрдХ рдЪिрдд्рд░рдХाрд░ рдФрд░ рднрдХ्рдд рдХी рдХрд▓्рдкрдиा рдоाрдд्рд░ рд╣ैं, рдкрд░ंрдкрд░ाрдЧрдд рд╣ैं,
рдПрд╡ं рд▓ोрдХाрдЪाрд░ рдХे рдЕрдзीрди рд╣ैं. рдкौрд░ाрдгिрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдЖрдЧрдорди рд╕े рдкूрд░्рд╡ рднрдЧрд╡ाрди рд╡िрд╖्рдгु рд╕рдоाрди рдЬрдЧрдд
рдХे рдкाрд▓рдирд╣ाрд░ рдХी рдХрд▓्рдкрдиा рд╢ाрдпрдж рдирд╣ीं рдеी. рдФрд░ рдпрджि рдеी, рддो рдЙрдирдХी рдЖрдХृрддि рд╕рдордХाрд▓ीрди рд╕рдоाрдЬ рдХे
рдоाрдирд╕рдкрдЯрд▓ рдкрд░ рдХрджाрдЪिрдд рд╢्рд░ी рд╣рд░ी рд╡िрд╖्рдгु рд╕े рднिрди्рди рднी рд░рд╣ी рд╣ोрдЧी.
рдЗрд╕ рдЪрд░्рдЪा рдХा рд╕ाрд░ рдпрд╣ рд╣ै рдХी, рджेрд╡рддाрдУं рдХी рднाँрддी рд░ाрдЧों рдХी рдЖрдХृрддि рднी рд╕рд░्рд╡рдоाрди्рдп
рдХрд▓्рдкрдиाрдУं рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╣ोрддी рд╣ै. рдФрд░, рдЗрди рдХрд▓्рдкрдиाрдУं рдХी рд░ूрдкрд░ेрдЦा рд╣рдоें рд╕рдордХाрд▓ीрди
рдк्рд░рддीрдХाрдд्рдордХ рдЪिрди्рд╣ों рдоें рдоिрд▓рддी рд╣ै. рдФрд░ рд╕рдордХाрд▓ीрди рд╣ोрдиे рдХे рдиाрддे, рдпрд╣ рдЪिрди्рд╣ рдкрд░िрд╡рд░्рддрдирд╢ीрд▓
рд╣ैं.
рд╕ंрдмोрдзрди рдХे рдЗрд╕ рдкреЬाрд╡ рдкрд░ рд╣рдо
рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं рдХी, рд░ाрдЧ рддрдд्рдд्рд╡ рдиिрд░ाрдХाрд░ рд╕्рд╡рд░ूрдк
рдоें рд╕рд░्рд╡ोрдкрд░ी рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рд░ाрдЧ рддрдд्рд╡ рдПрдХ рд╕्рд╡рд░-рдЖрдпोрдЬрди рдирд╣ी рд╣ै – рд╡рд╣ рддीрд╡्рд░ рднाрд╡ुрдХрддा
рдХी рдПрдХ рдЪेрддрдиा рд╣ै, рдЬिрд╕рдХे рдЕрдиुрднрд╡ рдХे рд▓िрдпे рдоाрдирд╡ рд╕्рд╡рд░ाрдпोрдЬрди рдХा рд╕рд╣ाрд░ा рд▓ेрддा рд╣ै. рд░ाрдЧ рддрдд्рд╡ рдХा рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ीрдХрд░рдг рд╕ंрдЧीрддрдХाрд░ рд╕рдордХाрд▓ीрди рдХрд▓्рдкрдиाрдУं рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░, рд╕рд░्рд╡рдоाрди्рдп рдк्рд░рддीрдХाрдд्рдордХ
рдЪिрди्рд╣ों рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдХрд░рддा рд╣ैं. рдЗрди्рд╣ीं рдЪिрди्рд╣ोंрдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд░ाрдЧ рдХी рдкрд╣рдЪाрди рд╣ोрддी рд╣ै, рдФрд░
рдЕрди्рдп рд░ाрдЧों рд╕े рдЙрд╕рдХी рднिрди्рдирддा рдХा рдЖрднाрд╕. рдкрд░рди्рддु, рдЬैрд╕े рдХोрдИ рднी рдЕрд░ाрд╣्рдзрдХ рджेрд╡рддाрдУं рдХे
рд╕ाрдХाрд░ рд░ूрдк рдХो рдЙрдирдХे рдиिрд░ाрдХाрд░ рд╕्рд╡рд░ुрдк рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪрдиे рдХा рдоाрдз्рдпрдо рдоाрдирддा рд╣ै, рдЙрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░,
рд╕ंрдЧीрддрдХाрд░ “рдЗрд╖्рдЯ” рд░ाрдЧ рдХे рд╕рд░्рд╡рдоाрди्рдп рд╕्рд╡рд░ुрдк рдХो рдЙрд╕рдХी рдиिрд░ाрдХाрд░ рдЖрдХृрддि рдХे рджрд░्рд╢рди рдкाрдиे рдХा
рдордз्рдпрдо рдоाрдирддा рд╣ै. “рдЗрд╖्рдЯ” рд░ाрдЧ рдХा рд╕ाрдХाрд░
рд╕्рд╡рд░ुрдк рдЖрд░ाрдз्рдп рд╣ै; рдкрд░рди्рддु рдЖрд░ाрдзрдиा рдХा рдз्рдпेрдп рдЙрд╕рдХी рдиिрд░ाрдХाрд░ рдЖрдХृрддि рд╣ै.
рдЗрд╕ рднाрд╡рдиा рд╕े рдЙрд╕рдХी рдиिрд░्рдоाрдг
рдХी рд╣ुрдИ рдХрд▓ाрдХृрддि рдк्рд░ेрд░िрдд рд░рд╣рддी рд╣ै. рдФрд░ рдЗрд╕ рдк्рд░ेрд░рдгा рдоें рд╣ी рд░рд╕ाрд╕्рд╡ाрджрди рд░ूрдкी рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ
рдЪेрддрдиा рдХा рд░рд╣рд╕्рдп рдЫिрдкा рд╣ै. рдЗрд╕ी рдХाрд░рдг, “рдЗрд╖्рдЯ” рд░ाрдЧ рдХे рдк्рд░рддि рд╢рд░рдгाрдЧрдд рднाрд╡ рдХो рдЕрдкрдиे рд╕ंрдЧीрдд
рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдЙрдд्рддрдо рдоाрдиा рдЧрдпा рд╣ै.
рдиिрд░ाрдХाрд░ рдФрд░ рд╕рд░्рд╡рдоाрди्рдп
рд╕्рд╡рд░ूрдкों рдХा рд╕рдо्рдмрди्рдз
рд░ाрдЧों рдХी рд╡्рдпाрдкрдХрддा/ рд╡िрд╢ाрд▓рддा
рддрдеा рд╕ीрдоाрдУं рдХा рдЙрд╕्рддाрдж рд╡िрд▓ाрдпрдд рдЦां рд╕ाрд╣рдмрдиे рдПрдХ рдмाрддрдЪीрдд рдХे рджौрд░ाрди рдЕрд╡िрд╕्рдорд░рдиीрдп рд╕ंрдХेрдд рдХिрдпा
рдеा, рд╡рд╣ рдЖрдЬ рдпрд╣ाँ рджोрд╣рд░ाрддा рд╣ूँ. рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХрд╣ा – “рд░ाрдЧ рдХिрддрдиा рдмреЬा рд╣ोрддा рд╣ै, рдЙрд╕рдХी рддुрдо
рдХрд▓्рдкрдиा рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддे. рдФрд░ рддुрдо्рд╣ाрд░े рдЙрд╕्рддाрдж рднी рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддे.” рдоैंрдиे рдкूрдЫा – “рдЦां
рд╕ाрд╣рдм, рд╕рдордЭाрдЗрдП, рд░ाрдЧ рдХिрддрдиा рдмреЬा рд╣ोрддा рд╣ै?” рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЙрдд्рддрд░ рджिрдпा – “рдЗрд╕ рджुрдиिрдпा рдоें рдЬिрддрдиे
рднी рд╕ंрдЧीрддрдХाрд░ рдЧाрдиा рдмрдЬाрдиा рдХрд░ рдЪुрдХे рд╣ैं, рдФрд░ рдЬिрддрдиे рд╕ंрдЧीрддрдХाрд░ рдкैрджा рд╣ोрдиे рдХे рдмाрдХि рд╣ैं, рдЙрди
рд╕рдмрдХी рд╕ाрдоूрд╣िрдХ рдХрд▓्рдкрдиा рд╕े рднी рдмреЬा рд╣ोрддा рд╣ै.
рдЗрд╕ीрд▓िрдП рд░ाрдЧ рдХी рд╕िрд░्рдл рдПрдХ рдЭрд▓рдХ рднी рдкाрдиे
рдХे рд▓िрдпे рд╣рдо рддрд░рд╕рддे рд╣ैं. рдФрд░, реЫिंрджрдЧी рдоें рдХрднी рдХрднाрд░, рдЬिрд╕ рджिрди рдЕрд▓्рд▓ाрд╣ рдоेрд╣рд░рдмाрди рд╣ो
рдЬाрдПं, рдЙрд╕ी рджिрди рдЙрд╕ рдХा рджीрджाрд░ рд╣ोрддा рд╣ै.” рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рд░ूрдк рд╕े рдоेрд░े рдорди рдоें рдк्рд░рд╢्рди рдЙрдаा, рдФрд░
рдоैंрдиे рдХрд░ рдбाрд▓ा – “рдпрджि рд░ाрдЧ рдЗрддрдиा рдмреЬा рд╣ै, рддो рдЙрд╕рдХी рд╕рд░рд╣рдж рдХрд╣ाँ рд╣ै?” рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХрд╣ा – “рд╣рд░
рд░ाрдЧ рдХी рд╕рд░рд╣рдж рд╡рд╣ां рд╣ोрддी рд╣ै, рдЬрд╣ाँ рд╡рд╣ рдХिрд╕ी рдФрд░ рд░ाрдЧ рдХी рд╕рд░рд╣рдж рд╕े рдЯрдХрд░ाрддा рд╣ै.”
рдЗрд╕ рдмाрддрдЪीрдд рд╕े рджो рддрде्рдп рдЙрднрд░рдХрд░
рдЖрдП. рдкрд╣рд▓ा – рдХि рд╕ंрдЧीрдд рдХी рд╕рд░्рдЬрди рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд╕ंрдЧीрддрдХाрд░ों рдХे рд╕ाрдоूрд╣िрдХ рдЕрднिрдк्рд░ाрдп рд╕े
рдиिрд░्рдоिрдд рд░ाрдЧ рд╕्рд╡рд░ुрдк рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╣ोрддी рд╣ै. рджूрд╕рд░ा – рдХि рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╕ंрдЧीрддрдХाрд░ рдЙрд╕
рд╕рд░्рд╡рдоाрди्рдп рд╕्рд╡рд░ुрдк рдХी рд╕ीрдоाрдУं рдХे рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХा рдк्рд░рдпрдд्рди рдХрд░рддा рд╣ै – рдХ्рдпोंрдХि рдЙрд╕рдХा
рдк्рд░ेрд░рдгाрд╕्рд░ोрдд рдПрдХ рдиिрд░ाрдХाрд░ рдЖрдХृрддि рд╣ै. рдЗрди рджो рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХे рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдкрд░िрдгाрдорддः рд░ाрдЧ рд╕्рд╡рд░ुрдк
рд╕рджैрд╡ рдкрд░िрд╡рд░्рддрдирд╢ीрд▓ рд░рд╣рддा рд╣ै.
рд░ाрдЧ-рддрдд्рд╡ рд╕्рд╡рддः рдПрдХ рдЕрд╕ीрдо
рдФрд░ рдиिрд░ाрдХाрд░ рдЖрдХृрддि рд╣ी рд░рд╣рддा рд╣ै. рдкрд░рди्рддु рдХрд▓ाрдд्рдордХ рдЙрдкрдпोрдЧ рдХे рд▓िрдпे, рд╕рд░्рд╡рд╕рдо्рдорддि рд╕े
рд╕ंрдЧीрддрдХाрд░ рдЙрд╕े рд╕ीрдоाрдУं рдоें рдмाँрдз рд▓ेрддे рд╣ैं. рдЗрди्рд╣ी рд╕ीрдоाрдУं рдХे рдХाрд░рдг рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд░ाрдЧ рдХी
рдкрд╣рдЪाрди рдмрдирддी рд╣ै, рдФрд░ рдЕрди्рдп рд░ाрдЧों рд╕े рдЙрд╕рдХी рднिрди्рдирддा рдХा рдЖрднाрд╕ рд╣ोрддा рд╣ै. рдЗрд╕ рд╕рд░्рд╡рд╕рдо्рдордд
рд░ाрдЧ-рд╕्рд╡рд░ुрдк рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╢्рд░ोрддाрдУंрд╕े рдПрдХ рдкрд░िрдЪिрддрддा рдХा рд╕рдо्рдмрди्рдз рдмрдирддा рд╣ै, рдЬो рдПрдХ рд╢्рд░ोрддोंрдоुрдЦ рдХрд▓ा (Communicative
art) рдХे рд▓िрдпे рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै.
рдХрд▓ाрдХृрддि рдоें рд░ाрдЧ рд╕्рд╡рд░ुрдк
рдХ्рдпा рдпрдеाрд░्рде рдоें рдпрд╣
рд╕рд░्рд╡рдоाрди्рдп рд░ाрдЧ рд╕्рд╡рд░ुрдк (рдЬो рд╕्рд╡рддः рд╡िрд╢ाрд▓ рд╣ै) рд╕ुрдЧрдо рдФрд░ рд╕ुрд▓рдн рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै? рдФрд░ рдпрджि рд╣ो рднी рд╕рдХे, рддो рдХрд▓ाрдд्рдордХ
рд░ंрдЬрдХрддा рдХी рджृрд╖्рдЯी рд╕े рдпрд╣ рд╡ांрдЫрдиीрдп рд╣ोрдЧा? реЫрд░ा
рдпाрдж рдХीрдЬिрдпे рдЗंрдж्рд░рдкुрдд्рд░ рдЕрд░्рдЬुрди рдХी рд╣ाрд▓рдд рдХैрд╕ी рд╣ुрдИ рдеी, рдЬрдм рдХुрд░ुрдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХे рдоैрджाрди рдоें
рднрдЧрд╡ाрди् рд╢्рд░ी рдХृрд╖्рдг рд╕े рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиे рджिрд╡्рдп рд╕्рд╡рд░ुрдк рдХे рджрд░्рд╢рди рдХрд░ाрдиे рдХा рдЕрдиुрд░ोрдз рдХिрдпा
рдеा. рдЙрд╕ рд╡िрд░ाрдЯ рд╕्рд╡рд░ुрдк рдХो рдЧांрдбीрд╡рдзाрд░ी рдЕрд░्рдЬुрди рднी рдмрд░्рджाрд╢्рдд рдирд╣ीं рдХрд░ рдкाрдП рдеे. рдЙрд╕ рджिрд╡्рдп
рд╕्рд╡рд░ुрдк рдоें рд╕рдо्рднрд╡рддः рд╢्рд░ी рд╣рд░ी рдиे рдЙрдирдХे рд╕рд╣рд╕्рд░рдиाрдо рдХे рд╕рднी резрежрежреж рд╡рд░्рдгрдиों рдХा рджрд░्рд╢рди
рдХрд░ाрдпा, рдЬो рд╕ाрдоूрд╣िрдХ рд░ूрдк рдоें рднрдпाрдирдХ рдеे. рдпрд╣ी рдкрд░िрд╕्рдеिрддि рд░рдЧों рдХे рд╕рд░्рд╡рдоाрди्рдп
рд╕्рд╡рд░ुрдк рдХी рд╣ोрдЧी рдпрджि рдЙрд╕े рд╕ाрдоूрд╣िрдХ рд░ूрдк рдоें рдПрдХ рд╣ी рдХрд▓ाрдХृрддि рдоें рджрд░्рд╢ाрдпा рдЬाрдПрдЧा.
рдЗрд╕ी рд▓िрдпे, рдХрд▓ाрдХृрддि рдХी рд╕рд░्рдЬрди
рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХे рдиिрдмрдж्рдз рдФрд░ рдЕрдиिрдмрдж्рдз рджोрдиों рд╕ंрдЧीрддाрдд्рдордХ рдЕंрдЧों рдоें рд░ाрдЧ-рд╕्рд╡рд░ुрдк рдХा рдФрд░ рднी
рд╕ंрдХीрд░्рдг рдоुрдЦ рджेрдЦрддे рд╣ैं. рдпрд╣ рд╕ंрдХीрд░्рдгрддा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиे рдХा рдХाрдо рдк्рд░рдмंрдз рдФрд░ рд░рдЪрдиा рдХे рдЖрдзीрди
рд╣ोрддा рд╣ै, рдЬिрд╕рдоे рдХाрд╡्рдп рддрдд्рд╡, рд▓рдп рддрдд्рд╡ рдФрд░ рддाрд▓ рддрдд्рд╡ рднी рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ोрддे рд╣ैं. рдк्рд░рдмंрдз рд╕े
рдоेрд░ा рд╕ंрдХेрдд рдз्рд░ुрд╡рдкрдж рддрдеा реЩрдпाрд▓ рдк्рд░рдмंрдзों рддрдеा рдЗрди рдк्рд░рдмंрдзों рдХे рдЕंрдЧ рдЙрдкांрдЧों рдХी рдУрд░ рд╣ै,
рдЬो рдЖрдзुрдиिрдХ рд╕ंрдЧीрдд рдХी рдмुрдиिрдпाрдж рд╣ैं.
рдк्рд░рдмंрдзाрдиुрд╕ाрд░ рдЕंрдЧों рдкрд░ рдПрдХ
рджृрд╖्рдЯी
рдЗрд╕ рд╕ंрдмोрдзрди рдХा рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг
рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдпे, рдоैं рд░ाрдЧ рд╕ंрдЧीрдд рдХे рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдЕंрдЧ рдЙрдкांрдЧों рдХी рд╕ंрдХ्рд╖ेрдк рдоें
рдЪрд░्рдЪा рдХрд░ूँрдЧा.
рез. рдз्рд░ुрд╡рдкрдж рдоें рдЖрд▓ाрдк рдЕंрдЧ
реи. рдз्рд░ुрд╡рдкрдж рдЕрдерд╡ा рдЦрдпाрд▓ рдоें рдкрдж /
рд░рдЪрдиा / рдмंрджिрд╢
рей. рд╡िрд▓ंрдмिрдд рдЦрдпाрд▓ рдоें рдЖрд▓ाрдк рдЕंрдЧ
рек. рдЦрдпाрд▓ рдЧाрдпрдХी рдоें рддाрди рдЕंрдЧ.
рдз्рд░ुрд╡рдкрдж рддрдеा рдЦрдпाрд▓ рдк्рд░рдмंрдзों
рдХी рдкृрд╖्рдарднूрдоि
рдкंрдбिрдд рд╢ाрд░ंрдЧрджेрд╡ рдХे рд╕ंрдЧीрдд
рд░рдд्рдиाрдХрд░ (резрейрд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी) рдоें рджो рдк्рд░рдХाрд░ рдХे “рдЖрд▓ाрдк्рддि рдЧाрдпрди” рдХा рд╡рд░्рдгрди рдкाрдпा
рдЬाрддा рд╣ै. рдЗрдирдХे рдиाрдо рд╣ैं – рд░ाрдЧाрд▓рдк्рддी рддрдеा рд░ूрдкрдХाрд▓ाрдк्рддि. рд╕्рд╡ाрдоी рдк्рд░рдЬ्рдЮाрдиाрдиंрдж
рдХे рдорддाрдиुрд╕ाрд░ рдпрд╣ рджो рдЧाрдпрди рдк्рд░рдХाрд░ реорд╡ी рдЕрдерд╡ा репрд╡ि рд╢рддाрдмрджी рд╕े рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рдеे.
рд░ाрдЧ рдЖрд▓рдк्рддी рдоें рдЖрдХाрд░ рддрдеा рдиिрд░рд░्рдердХ
рд╡्рдпंрдЬрдиों рдХे рдЙрдкрдпोрдЧ рдХी рдк्рд░рдеा рдеी, рдФрд░ рдЙрд╕े рддाрд▓-рд╡ाрдж्рдп рд╕ंрдЧрдд рдХे рдмिрдиा рдкेрд╢ рдХрд░рдиे рдХा
рдк्рд░ाрд╡рдзाрди рдеा. рд░ूрдкрдХाрд▓ाрдк्рддि рдоें рддाрд▓-рдмрдж्рдз рдХाрд╡्рдпाрдд्рдордХ рд░рдЪрдиा рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд,
рддाрд▓-рд╡ाрдж्рдп рд╕ंрдЧрдд рдХे рд╕ाрде рдЖрд▓ाрдк рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░ाрд╡рдзाрди рдеा. рджोрдиों рдЖрд▓ाрдк्рддि рдк्рд░рдХाрд░ों рдоें
рдХ्рд░рдорд╢ः рд▓рдп рдмрдвाрдиे рдХा рд░िрд╡ाреЫ рдеा. рдз्рд░ुрд╡рдкрдж рдиिрд╖्рдгाрдд рд╕ेрд▓िрдиा рдеिрд▓ेрдоाрди рдХा рд╕ंрдХेрдд рд╣ै рдХि рдоुреЪрд▓
рдХाрд▓ рдоें рд░ाрдЧाрд▓рдк्рддी рдЧाрдпрди рдХो рдз्рд░ुрд╡рдкрдж рдЧाрдпрдХी рдоें рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा. рдпрджि рд░ूрдкрдХाрд▓ाрдк्рддि
рдХा рд╡рд░्рдгрди рд╕ंрдЧीрдд рд░рдд्рдиाрдХрд░ рдоें рджेрдЦें, рддो рдЖрдЬ рдХे рд╡िрд▓ंрдмिрдд рдЦрдпाрд▓ рдХा рд╕рдорд░्рде рд╡рд░्рдгрди рд╣ै. рдЖрдкрдХो
рдпрд╣ рддो рд╡िрджिрдд рд╣ी рд╣ोрдЧा рдХि рдоूрд▓рддः рд╡िрд▓ंрдмिрдд рдЦрдпाрд▓ рд╣ी рдЦрдпाрд▓ рдЧाрдпрди рд╣ै. рдж्рд░ुрдд рдЦрдпाрд▓ рдХा рдЬрди्рдо
рдмंрджिрд╢-рдХी-рдаुрдорд░ी рдХी рдк्рд░ेрд░рдгा рд╕े рд╢ाрдпрдж резрепрд╡ी рд╢рддाрдм्рджि рдоें рд╣ी рд╣ुрдЖ. рдЗрд╕рд╕े рдкрд╣рд▓े рд╡िрд▓ंрдмिрдд реЩрдпाрд▓ рдХो рд╣ी реЩрдпाрд▓ рдоाрдиा рдЧрдпा.
рд╣िंрджी рдпा рд╕ंрд╕्рдХृрдд рд╢рдм्рдж рдХोрд╢ो рдоें рдЖрд▓ाрдк рдпा рдЖрд▓рдк्рддी рдХा рдЕрд░्рде рджेрдЦा рдЬाрдП рддो рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рднाрд╡ाрд░्рде рдоिрд▓рддे рд╣ै –
рдкрд░िрдЪрдп, рдмोрд▓рдиा, рдЙрдЪ्рдЪाрд░рдг, рдмाрдд-рдЪीрдд , рд░ुрджрди. рдЗрд╕ рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХा рддाрдд्рдкрд░्рдп рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдЖрд▓рдк्рддी рдХी
рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдоें рдЙрдд्рддेрдЬिрдд рдЕрдерд╡ा рдЙрдд्рддेрдЬрдХ рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХा рдХрд╣ीं рд╕्рдеाрди рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рд╣ुрдЖ рдирд╣ीं
рджीрдЦрддा. рдЖрд▓ाрдк – рдЗрд╕ рд╢рдм्рдж рдХी рдз्рд╡рдиि-рдоाрдд्рд░ рдоें рдПрдХ рд╢ांрдд рднाрд╡ рдХा рдЕрдиुрднрд╡ рд╣ोрддा рд╣ै.
рдиिрд╕्рд╕ंрджेрд╣, рдХिрд╕ी рднी рдк्рд░рдоाрдг рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдЗрд╕ рд╢рдм्рдж рдоें рдЖрдЬ рдХрд▓ рдХे рдЦрдпाрд▓ рдЧाрдпрди рдоें
рд╡िрдж्рдпрдоाрди рдУрд▓िрдо्рдкिрдХ рдк्рд░рддिрдпोрдЧिрддा рд╕рдоाрди рдЖрдХ्рд░ाрдордХ рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдХा рд╕ंрдХेрдд рдирд╣ीं рдоिрд▓рддा.
рдз्рд░ुрд╡рдкрдж рдоें рдЖрд▓ाрдк рдЕंрдЧ
рдз्рд░ुрд╡рдкрдж рдХा рдЖрд▓ाрдк рдЕंрдЧ рддीрди
рдЙрдкांрдЧो рд╕े рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै – рд╡िрд▓ंрдмिрдд рдЖрд▓ाрдк, рдордз्рдп рд▓рдп рдЖрд▓ाрдк, рдФрд░ рдж्рд░ुрдд рдЖрд▓ाрдк.
рддंрддु рд╡ाрдж्рдп рд╕ंрдЧीрдд рдоें рдЗрд╕े рдЖрд▓ाрдк, рдЬोреЬ рдЭाрд▓ा рднी рдХрд╣рддे рд╣ैं.
рд░ाрдЧ рддрдд्рд╡ рдХी рдЕрд░ाрдзрдиा рдХी
рджृрд╖्рдЯि рд╕े, рд╡िрд▓ंрдмिрдд рдЖрд▓ाрдк рд░ाрдЧ рд╕ंрдЧीрдд рдХी рд╕рд░рд╡ोрдЪ्рдЪ рдЙрдкрд▓рдм्рдзी рд╣ै. рд╡рд╣ рд▓рдп-рдмрдж्рдз рдирд╣ीं рд╣ै,
рдХाрд╡्рдпрдзीрди рдирд╣ीं рд╣ै, рддाрд▓ाрдзीрди рдирд╣ीं рд╣ै. рдЗрд╕ рдЖрд▓ाрдк рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдкूрд░्рдгрддрдпा рдЕंрддрд░्рдоुрдЦी рд╣ै,
рдЬिрд╕рдоें рд╕ंрдЧीрддрдХाрд░ рдиिрд░ाрдХाрд░ рдЖрдХृрддि рд╕े, рдХिрд╕ी рдЕрди्рдп рддрдд्рд╡ рдХे рд╣рд╕्рддрдХ्рд╖ेрдк рдХे рдмिрдиा, рдЖрдд्рдоीрдп
рд╕ंрдкрд░्рдХ рдмрдиाрдХрд░ рдЙрд╕рдХा рдЖрд╣्рд╡ाрди рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै. рд╕рдордХाрд▓ीрди рд╕ंрдЧीрдд рдоें рд╕ंрдЧीрддрдХाрд░ рдХो рдЬिрддрдиी
рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдз्рд░ुрд╡рдкрдж рдЖрд▓ाрдк рдиे рджी рд╣ै, рдЙрддрдиी рдХिрд╕ी рдФрд░ рдк्рд░рдмंрдз рдХे рдЕंрдЧों/ рдЙрдкांрдЧों рдиे рдирд╣ीं
рджी.
рдз्рд░ुрд╡рдкрдж рдХे рд╡िрд▓ंрдмिрдд рдЖрд▓ाрдк рдХो
рдЖंрд╢िрдХ рд░ूрдк рд╕े рдк्рд░рдмंрдзाрдзीрди рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै –
рд╕्рдеाрдИ, рдЕंрддрд░ा, рд╕ंрдЪाрд░ी рдФрд░ рдЖрднोрдЧ, рдпрд╣ рдЪाрд░ рднाрдЧों рдоें рдЙрд╕рдХे рдХ्рд░рдорд╢ः рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХा рдк्рд░ाрд╡рдзाрди
рд╣ै. рдпрд╣ рдЕрдиुрд╢ाрд╕рди рд╡्рдпाрдкрдХ рд░ूрдк рд╕े рд╕рд░्рд╡рдоाрди्рдп
рд╕рд╡рд░ूрдк рдХे рдЕрд╡рд▓ोрдХрди рдХो рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рдмрдиा рджेрддा рд╣ै.
рдЗрд╕ рдЕрдиुрд╢ाрд╕рди рдХे рдкाрд▓рди рд╕े, рдФрд░ рдХрд▓ाрдд्рдордХ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХे рдЙрдкрдпोрдЧ рд╕े, рдЕрди्рдп ( рдХाрд╡्рдп,
рд▓рдп, рддाрд▓) рддрдд्рд╡ों рдХे рд╣рд╕्рддрдХ्рд╖ेрдк рдХे рдмिрдиा рд╕рд░्рд╡рдоाрди्рдп рд╕्рд╡рд░ुрдк рдХा рд╕рд░्рд╡ेрдХ्рд╖рдг рдХिрдпा рдЬाрдп рддो,
рдЙрд╕рдХा рднी рд╡ेрдзрди рдХрд░рдХे – рдЙрд╕рдХी рд╕ीрдоाрдУं рдХो рд▓ाँрдШ рдХрд░ -- рд░ाрдЧ рдХी рдиिрд░ाрдХाрд░ рдЖрдХृрддि рд╕े рднी рдХुрдЫ
рдЖрд╢ीрд░्рд╡ाрдж рдкाрдиे рдХी рд╕ंрднाрд╡рдиा рдмрди рдЬाрддी рд╣ै.
рдз्рд░ुрд╡рдкрдж рдХा рдордз्рдпрд▓рдп рдЖрд▓ाрдк рд▓рдпाрдзीрди рд╣ै, рдЗрд╕ рд▓िрдпे рд░ाрдЧ-рддрдд्рдд्рд╡ рдХे рдЖрд╣्рд╡ाрди рдХी рджृрд╖्рдЯी рд╕े рдЙрд╕рдХा рд╕्рддрд░ рдиिрдо्рди рдХрд╣ा
рдЬाрдПрдЧा. рдз्рд░ुрд╡рдкрдж рдХे рдж्рд░ुрдд рдЖрд▓ाрдк рдХी рддुрд▓рдиा реЩрдпाрд▓ рдк्рд░рдмंрдз рдоें рддाрдиों рд╕े рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै.
рдЗрд╕ рдЙрдкांрдЧ рдХी рддрд░рдл рд╣рдо рдиреЫрд░ рдХुрдЫ рджेрд░ рд╕े рдбाрд▓ेंрдЧे.
рдз्рд░ुрд╡рдкрдж рдЕрдерд╡ा рдЦрдпाрд▓ рдоें рдкрдж /
рд░рдЪрдиा / рдмंрджिрд╢
рд░ाрдЧ рддрдд्рд╡ рдХे рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ीрдХрд░рдг
рдХी рджृрд╖्рдЯी рд╕े рд╣िрди्рджुрд╕्рддाрдиी рд╕ंрдЧीрдд рдоें рдмंрджिрд╢ рдХा рдХेंрдж्рд░-рд╕्рдеाрди рдоाрдиा рдЬाрдПрдЧा. рдпрд╣ рдЗрд╕рд▓िрдП
рдХि рд╕ंрдЧीрдд рд╕рд░्рдЬрди рдХी рдЕрдиिрдмрдж्рдз рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рднी рдмंрджिрд╢ рдХे рдЗрд░्рдж-рдЧिрд░्рдж рд╣ोрддी рд╣ै, рдФрд░ рдЙрд╕рдХे
рдЕрдиुрдХूрд▓ рд╣ोрддी рд╣ै.
рдЖрдо рддौрд░ рдкे рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै рдХि
рдмंрджिрд╢ рд░ाрдЧ рдХा рдоाрдирдЪिрдд्рд░ рдпा рдирдХ्рд╢ा рд╣ोрддी рд╣ै. рдпрд╣ рдкрд░िрднाрд╖ा рдЕрдкрд░्рдпाрдк्рдд рд╣ै. рдмंрджिрд╢
рд░ाрдЧ-рддрдд्рд╡, рдХाрд╡्рдп-рддрдд्рд╡, рддрдеा рддाрд▓-рддрдд्рд╡ рдХे рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рдк्рд░рднाрд╡ рд╕े рдмрдирддी рд╣ै. рдХाрд╡्рдп рдФрд░ рддाрд▓
рджोрдиों рдмंрджिрд╢ рдХे рд░рд╕ोрдд्рдкाрджрди рдоें рд╕рд╣рднाрдЧी рд╣ै. рдПрд╕ рджृрд╖्рдЯी рд╕े рджेрдЦा рдЬाрдпे рддो рдмंрджिрд╢ рд░ाрдЧ рддрдд्рд╡
рдХा рд╣ी рдирд╣ीं, рддाрд▓ рдФрд░ рдХाрд╡्рдп рддрдд्рд╡ों рдкрд░ рднी рдЯिрдк्рдкрдгी рдХрд░рддी рд╣ै. рдЗрди рддрдд्рд╡ों рдХा рдк्рд░рднाрд╡
рд░ाрдЧ-рд╕्рд╡рд░ुрдк рдХे рдЕрд╡рд▓ोрдХрди рдХो рдХुрдЫ рд╣рдж рддрдХ рдиिрдпंрдд्рд░िрдд рдХрд░рддा рд╣ै.
рдХेрд╡рд▓ рд░ाрдЧ рддрдд्рд╡ рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े
рджेрдЦा рдЬाрдп рддो рднी рдпрд╣ рдкрд░िрднाрд╖ा рд╕ंрддोрд╖рдЬрдирдХ рдирд╣ीं рд╣ै. рдЗрд╕рдХा рдк्рд░рдоुрдЦ рдХाрд░рдг рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдХोрдИ рднी
рдмंрджिрд╢ рд░ाрдЧ рдХे рд╕рд░्рд╡рдоाрди्рдп рд░ूрдк рдХो рд╕рдо्рдкूрд░्рдгрддрдпा рдЕंрдХिрдд рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддी. рджूрд╕рд░ा рдХाрд░рдг рдпрд╣ рд╣ै
рдмंрджिрд╢ рдоें рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рд░ाрдЧ рд╕्рд╡рд░ूрдкрдХी рдЕрдкрдиी рд╕рдордЭ рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рддा рд╣ै. рдЕрддैрд╡, рдХोрдЗ рднी рдмंрджिрд╢ рд╕рд░्рд╡рдоाрди्рдп рд░ाрдЧрд╕्рд╡рд░ूрдк рдХा рдЖंрд╢िрдХ рдирдХ्рд╢ा рд╣ी
рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै. рддрджुрдкрд░ांрдд, рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рдЕрдкрдиी рдХृрддि рдкрд░ рдЕрдкрдиी рдк्рд░рддिрднा рдХी рдЫाрдк рдЫोреЬрддा рд╣ै, рдФрд░
рдЕрдкрдиी рд╕ौंрджрд░्рдп рджृрд╖्рдЯि рдХा рдк्рд░рдоाрдг рджेрддा рд╣ै.
рд╣рдо рдлिрд░рд╕े рднрдЧрд╡ाрди рд╡िрд╖्рдгुрдХे
рд░ूрдкों рдХी рдЙрдкрдоा рд▓ेрдХрд░ рд╕ोрдЪें рддो – рдкрд╣рдЪाрди рдХे рддौрд░ рдкрд░ рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдмंрджिрд╢ рдоें рд╕ांрдХेрддिрдХ рдЪिрди्рд╣
реЫрд░ूрд░ рдоिрд▓ेंрдЧे – рд╢ंрдЦ, рдЪрдХ्рд░, рдЧрджा, рдкрдж्рдо. рдкрд░рди्рддु рд╡िрд╖्рдгु рдХे резрежрежреж рдиाрдоों рдоेंрд╕े рд╢ाрдпрдж резреж
рд╣ी рд╡рд░्рдгрди рдПрдХ рдмंрджिрд╢् рдоें рдоिрд▓ेंрдЧे. рдЙрджाрд╣рд░рдг рдоाрд▓рдХौंрд╕ рд░ाрдЧ рдХा рд▓ीрдЬिрдпे -- рдоाрд▓рдХौंрд╕ рддीрдиों рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдЧाрдпा рдмрдЬाрдпा рдЬाрддा
рд╣ै. рдкрд░рди्рддु, рдЖрдкрдХो рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рдмंрджिрд╢ें рдпा рддो рдкूрд░्рд╡ांрдЧ рдк्рд░рдзाрди рдоिрд▓ेंрдЧी, рдордз्рдпांрдЧ рдк्рд░рдзाрди рдоिрд▓ेंрдЧी, рдпा рдЙрдд्рддрд░ांрдЧ рдк्рд░рдзाрди рдоिрд▓ेंрдЧी.
рдпрджि рдХिрд╕ी рдоाрд▓рдХौंрд╕ рдмंрджिрд╢ рдХी рд╕्рдеाрдпी рддीрдиों рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдн्рд░рдордг рдХрд░рддी рд╣ै, рддो рдЙрд╕े
рд╕ुрдирдХрд░ рдЖрдкрдХो рдмेрдЪैрдиी рд╣ोрдЧी. рдпрд╣ рдЗрд╕рд▓िрдП рдХि рдмंрджिрд╢ рдХे рдЕрдиुрд░ूрдк рд░ाрдЧ рд╡िрд╕्рддाрд░ рдФрд░ рд╕ंрдкूрд░्рдг
рдЕрдиिрдмрдж्рдз рд╕рд░्рдЬрди рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рднी рдЕрд╕्рдеिрд░ рд░рд╣ेंрдЧे, рдФрд░ рд░рд╕-рднंрдЧ рдХी рд╕ंрднाрд╡рдиा рдмреЭ рдЬाрдПрдЧी.
рдЗрд╕ рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХा рддाрдд्рдкрд░्рдп рд╣ै
рдХि рдмंрджिрд╢ рдж्рд╡ाрд░ा рд░ाрдЧ рд╕ंрдЧीрдд рдХी рдХрд▓ा рд╕рд░्рд╡рдоाрди्рдп рд░ाрдЧ рд╕्рд╡рд░ुрдк рдХो рдФрд░ рднी рд╕ंрдХुрдЪिрдд рдХрд░ рджेрддी
рд╣ै. рддрдеा, рдмंрджिрд╢ рдж्рд╡ाрд░ा рд▓ाрдИ рдЧрдпी рд╕ंрдХीрд░्рдгрддा рдЕрдиिрдмрдж्рдз рд╕рд░्рдЬрди рдХो рднी рдпрд╣ рд╕ंрдХीрд░्рдгрддा рдк्рд░рджाрди
рдХрд░рддी рд╣ै.
рд░ाрдЧ рддрдд्рд╡ рдХी рджृрд╖्рдЯी рд╕े
рдмंрджिрд╢ рдХे рдоुрдЦреЬे рдХा реЩाрд╕ рдорд╣рдд्рд╡ рд╣ोрддा рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдиिрдмрдж्рдз рдФрд░ рдЕрдиिрдмрдж्рдз рдХे рдмीрдЪ рдХा рд╕рдо्рдмрди्рдз
рдк्рд░рдоुрдЦрддрдпा рдоुрдЦреЬा рд╣ी рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рддा рд╣ै. рдЦрдпाрд▓ рдмंрджिрд╢ों рдХे рдоुрдЦреЬे рдоें рдЕрдХ्рд╕рд░ рдПрдХ рдЕрдирдкेрдХ्рд╖िрдд рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдЕрдерд╡ा рд╡ैрдЪिрдд्рд░्рдп рдиिрд░्рдоाрдг рдХा рдЗрд░ाрджा рдиреЫрд░ рдЖрддा рд╣ै. реЫाрд╣िрд░ рд╣ै рдХि рд░ाрдЧ рдХे рд╕рд░्рд╡рдоाрди्рдп рд╕्рд╡рд░ुрдк рд╕े рд╣рдЯ рдХрд░
рд╣ी рд╡ैрдЪिрдд्рд░्рдп рдиिрд░्рдоाрдг рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै. рдФрд░ рдпрд╣ी рд╡ैрдЪिрдд्рд░्рдп рд░ाрдЧ-рд╡िрд╕्рддाрд░ рдФрд░ рддाрдиों рдкрд░
рдк्рд░рднाрд╡ рдЕрд╡рд╢्рдп рдбाрд▓ेрдЧा, рдФрд░ рдмंрджिрд╢ рд╕े рдмрдиी рд░ाрдЧ рдк्рд░рддिрдоा рдХो рдПрдХ рдЕрдиोрдЦा рдЖрдХाрд░ рджेрдЧा.
рдЗрд╕ рд╡िрдЪाрд░ рд╢्рд░ृрдЦрд▓ा рд╕े
рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ рдпрд╣ рдиिрдХрд▓рддा рд╣ै рдХी, рд░ाрдЧ рдХे рд╕рд░्рд╡рдоाрди्рдп рд╕्рд╡рд░ुрдк рдХे рдЕрд╡рд▓ोрдХрди рдХा рдХाрдо рдмंрджिрд╢ рдХा
рдирд╣ीं рд╣ै. рдЙрд╕рдХा рдХाрдо рд░ाрдЧ, рд▓рдп, рддाрд▓, рдФрд░ рдХाрд╡्рдп рддрдд्рд╡ों рдХा рд╕ंрдкाрджрди рдХрд░рдиेрдХा рд╣ै, рдЬिрд╕рдХे
рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рд╡рд╣, рд╕्рд╡рддः рдПрдХ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдХрд▓ाрдХृрддि рд╣ोрдиे рдХे рдЕрддिрд░िрд╕्рдХ्рдд, рдЕрдиिрдмрдж्рдз рд╕ंрдЧीрдд рд╕рд░्рдЬрди
рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХा рднी рдХрд▓ाрдд्рдордХ рдиिрд░्рджेрд╢рди рдХрд░ рд╕рдХे.
рдЦрдпाрд▓ рдЧाрдпрдХी рдоें рдЖрд▓ाрдк
рдмंрджिрд╢ рдк्рд░рд╕्рддुрддि рдоें
рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рдЖрд▓ाрдк рдХी рдЪрд░्рдЪा рд╕िрд░्рдл рдЦрдпाрд▓ рдЧाрдпрдХी рдХे рдЕрдирддрд░्рдЧрдд рдХрд░ рд░рд╣ा рд╣ूँ рдХ्рдпोंрдХि рд╡ाрдж्рдп
рд╕ंрдЧीрдд рдоें рд╣рд░ рд╡ाрдж्рдп рдХी рдЕрдкрдиी рд╡िрд╢ेрд╖рддा рд╣ै, рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд░ाрдЧ-рд╕्рд╡рд░ुрдк рдХा рдЕрдиुрднрд╡
рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рд╣ोрддा рд╣ै.
рд╣рдо рдЖрд▓ाрдк рдХो рдЦрдпाрд▓ рдХा рдк्рд░рдердо
рдЪрд░рдг рдоाрдирддे рд╣ैं. рдкрд░рди्рддु рдпрджि реЩрдпाрд▓ рдк्рд░рдмंрдз рдХी рд╡्рдпुрдд्рдкрдд्рддि рдХो рд╕рдордЭें рддो рдЖрд▓ाрдк рд░ुрдкрдХрд▓ाрдк्рддी
рдХा рдк्рд░рдоुрдЦ рдЕंрдЧ рд╣ै. рдЦрдпाрд▓ рдк्рд░рдмंрдз рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЖрд▓ाрдк рд░ाрдЧ-рддрдд्рд╡ рдХे рдЖрд╣्рд╡ाрди рдХा рдк्рд░рдоुрдЦ
рд╕ाрдзрди рд╣ै. рдЗрд╕рдХी рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдкрд░ рдПрдХ рдиреЫрд░ рдбाрд▓ें.
рез. рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рд░ूрдк рд╕े рд▓рдп-рдЖрдзीрди рдирд╣ीं
рд╣ै.
рдХिрд░ाрдиा рдШрд░ाрдиे рдХी рд╕ाрдоाрди्рдп рд▓рдп (резрек-реиреж рдоाрдд्рд░ा рдк्рд░рддिрдоिрдирдЯ) рдоें рдЖрд▓ाрдк рд╣ो рддो
рд╕्рд╡рд░ाрдпोрдЬрди рд▓рдп-рдоुрдХ्рдд рд░рд╣рддा рд╣ै. рдЬрдпрдкुрд░- рдЕрдд्рд░ौрд▓ी рдШрд░ाрдиे рдХी рд╕ाрдоाрди्рдп рд▓рдп (реирел-рейрей рдоाрдд्рд░ा
рдк्рд░рддिрдоिрдирдЯ) рдоें рдЖрд▓ाрдк рдХिрдпा рдЬाрдпे рддो рд╕्рд╡рд░ाрдпोрдЬрди рдоाрдд्рд░ाрдУं рдХे рдЗрд░्рдж-рдЧिрд░्рдж рдЪрд▓рддा рд╣ुрдЖ рдЬाрди
рдкреЬрддा рд╣ै. рдпрджि рдЖрдЧрд░ा рдШрд░ाрдиे рдХी рд╕ाрдоाрди्рдп рд▓рдп (рейрео-рекреи рдоाрдд्рд░ा рдк्рд░рддिрдоिрдирдЯ) рдоें рдЖрд▓ाрдк рд╣ो рддो
рд╕्рд╡рд░ाрдШाрдд рдФрд░ рдоाрдд्рд░ाрдУं рдоें рд╕ाрдоंрдЬрд╕्рдп рдмрди рдЬाрддा рд╣ै. рдЕрд░्рдеाрдд, рдЖрд▓ाрдк рд▓рдп-рдЖрдзीрди рд╣ो
рдЬाрддा рд╣ै.
реи. рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рд░ूрдк рд╕े рдХाрд╡्рдпाрдзीрди
рдирд╣ीं рд╣ै
рдЦрдпाрд▓ рдХा рдЖрд▓ाрдк рдЖрдХाрд░ рдФрд░ рдмोрд▓-рдЖрд▓ाрдк – рджोрдиों рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै.
рей. рдЖंрд╢िрдХ рд░ूрдк рд╕े рддाрд▓ाрдзीрди рд╣ै
рддाрд▓рдмрдж्рдз рд░рдЪрдиा рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЧाрдпे рдЬाрдиे рдХे рдХाрд░рдг, рдЖрд▓ाрдк рдХो рд╕рдордп рд╕рдордп рдкрд░ рд░рдЪрдиा рдХे рдоुрдЦреЬे
рдФрд░ рддाрд▓ рдХे рдЖрд╡рд░्рддрдиो рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдз рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиा рдкреЬрддा рд╣ै.
рек. рдЖंрд╢िрдХ рд░ूрдк рд╕े рд░рдЪрдиाрдзीрди рд╣ै
рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд░рдЪрдиा рд░ाрдЧ рд╕्рд╡рд░ुрдк рдХे рдХुрдЫ рдкрд╣рд▓ुрдУं рдХो рдЕрдзिрдХ рдорд╣рдд्рд╡ рджेрддी рд╣ै, рдФрд░ рдЕрди्рдп
рдкрд╣рд▓ुрдУं рдХो рдХрдо. рд░рд╕ाрд╕्рд╡ाрджрди рд╣ेрддु рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рдХे рд░ाрдЧ рдХे рдк्рд░рддि рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ुрдЭाрди рдХे рдЕрдиुрдХूрд▓ рдЕрдкрдиी
рдЕрдиिрдмрдж्рдз рд╕рд░्рдЬрди рдХ्рд░िрдпा рдХрд░рдиी рдЙрдЪिрдд рдоाрдиी рдЧрдпी рд╣ै.
рел. рдк्рд░рдмंрдзाрдзीрди рд╣ै
рдз्рд░ुрд╡рдкрдж рдХे рд╡िрд▓ंрдмिрдд рдЖрд▓ाрдк рдХी рднांрддि рдЦрдпाрд▓ рдХे рдЖрд▓ाрдк рдоें рднी рд╕्рдеाрдпी-рдЕंрддрд░ा-рд╕ंрдЪाрд░ी-
рдЖрднोрдЧ рдХी рдк्рд░рдеा рд╣ै. рдЙрдд्рддрдо рдЧाрдпрдХों рдХे рд╡िрд▓ंрдмिрдд рдЦрдпाрд▓ рдоें рдпрд╣ рдЪाрд░ों рдЙрдкांрдЧ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд░ूрдк рд╕े
рд╡िрдж्рдпрдоाрди рд╣ोрддे рд╣ैं, рдФрд░ рдпрд╣ рддрд░्рдХрд╕ंрдЧрдд рднी рд╣ै. рдЪाрд░ рдЙрдкांрдЧों рдХा рдЖрд▓ाрдк рд╣ी рд░ाрдЧ рдХे рд╡ांрдЫрдиीрдп рд╕्рд╡рд░ुрдк рдХा рд╕рд░्рд╡ांрдЧीрдг рдЕрд╡рд▓ोрдХрди рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै, рдФрд░
рд░рд╕ाрд╕्рд╡ाрджрди рдХी рд╕ंрднाрд╡рдиा рдХो рдЬाрдЧृрдд рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै.
рдЗрди рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХो рджेрдЦ рдХрд░ рдпрд╣
рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХी рдЦрдпाрд▓ рдЧाрдпрдХी рдХा рдЖрд▓ाрдк рд╕ंрдЧीрддрдХाрд░ рдХो рд╡िрд╕्рддृрдд рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рджेрддा рд╣ै.
рдкрд░рди्рддु рдЖंрд╢िрдХ рдЖрдзीрдирддाрдУं рдХे рдХाрд░рдг, рд░ाрдЧ-рддрдд्рд╡ рдХे рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ीрдХрд░рдг рдХी рджृрд╖्рдЯी рд╕े, рдз्рд░ुрд╡рдкрдж
рдХे рд╡िрд▓ंрдмिрдд рдЖрд▓ाрдк рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдиिрдо्рдирддрд░ рдЧिрдиा рдЬाрдПрдЧा.
рдЦрдпाрд▓ рдЧाрдпрдХी рдоें рддाрди рдЕंрдЧ
рд░ाрдЧ рд╕्рд╡рд░ुрдк рдХो рдХрд▓ाрдд्рдордХ рддрдеा
рдж्рд░ुрддрдЧाрдоी рд╕्рд╡рд░ाрдШाрдд рд╕े рдЕрд▓ंрдХृрдд рдХрд░рдиे рдХी рдХ्рд░िрдпा рддो рд╣рдо рддाрди рдХрд╣рддे рд╣ै. рдпрд╣ рдПрдХ рдкрд░िрднाрд╖ा
рд╣ै, рдЬिрд╕े рдЖрджрд░्рд╢ рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै. рддाрди рдЕंрдЧ рдХा рдпрдеाрд░्рде рдХाрдлी рд╕рдордп рд╕े рдмрд╣ुрдЪрд░्рдЪिрдд рд░рд╣ा рд╣ै.
рдкंрдбिрдд рдЕрдиंрдд рдордиोрд╣рд░ рдЬोрд╢ी рдХा рдХрд╣рдиा рдеा – “рдЬрд╣ाँ рдХि рдЦрдпाрд▓ рдЧाрдпрдХी рдХा рдЖрд▓ाрдк рдЕंрдЧ рдк्рд░рдд्рдпेрдХ
рд░ाрдЧ рдХी рд╡िрд╢िрд╖्рдЯрддा рдХो рджрд░्рд╢ाрддा рд╣ै, (рдЗрд╕рдХे рд╡िрдкрд░ीрдд) рдЙрд╕рдХा рддाрди рдЕंрдЧ рд╕рд░्рд╡ рд░ाрдЧों рдХी рд╕рдоाрдирддा
рдФрд░ рдЕрднिрди्рдирддा рдХा рдк्рд░рджрд░्рд╢рди рд╣ै.” рдПрд╕ рдХрдерди рд╕े рдк्рд░ाрдз्рдпाрдкрдХ рдЕрд╢ोрдХ рд░ाрдирдбे рдЕрдзिрдХांрд╢ рд░ूрдк рд╕े
рд╕рд╣рдордд рдеे. рдпрд╣ рдзाрд░рдгा рддрд░्рдХрд╕ंрдЧрдд рдХ्рдпों рд▓рдЧрддी рд╣ै?
рддाрдиों рдоें рд╕्рд╡рд░ाрдШाрдд рдХी рдЪрдкрд▓
рдЧрддि рдХे рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдкрд░िрдгाрдо рд╣ोрддे рд╣ैं –рдЕрдоुрдХ рд▓рдп рдХे рдкाрд░, рд╕्рд╡рд░ोрдЪ्рдЪाрд░ рдФрд░ рддाрд▓ рдХी
рдоाрдд्рд░ाрдУं рдоें рд╕ाрдоंрдЬрд╕्рдп рдмрди рдЬाрддा рд╣ै. рд╕्рд╡рд░ाрдШाрдд рдФрд░ рддाрд▓ рдХे рд╡िрднाрдЬрди рд╕рдордХ्рд╖рдиिрдХ рдмрди рдЬाрддे
рд╣ैं. рдЕрд░्рдеाрдд, рддाрдиों рдоें рд░ाрдЧ-рд╕्рд╡рд░ुрдк рдкूрд░्рдгрддрдпा рд▓рдпाрдзीрди рдмрди рдЬाрддा рд╣ै. рд▓рдпाрдзीрди рд╣ो рдЬाрдиे рдХे
рдЙрдкрд░ांрдд рдЕрд▓्рдкाрди्рддाрд░िрдХ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै. рдЬрдм рд░ाрдЧ-рддрдд्рд╡ рдХो рд▓рдп рддрдд्рд╡ рдХैрдж рдХрд░ рд▓े, рдФрд░ рдоाрдд्рд░ाрдУं
рдХे рдмीрдЪ рдЕंрддрд░ рд╣ी рди рдЫोреЬे, рдПрд╕ рдкрд░िрд╕्рдеिрддी рдоें рд╕्рд╡рд░ों рдХे рдЕрд▓्рдкрдд्рд╡- рдмрд╣ुрдд्рд╡ рдХो рджрд░्рд╢ाрдиा
рдЕрд╕ंрднрд╡ рд╣ै. рддрджुрдкрд░ांрдд, рдЬрдм рд╕्рд╡рд░ाрдШाрдд рдФрд░ рддाрд▓ рдХी рдоाрдд्рд░ाрдПं рд╕рдо-рдХ्рд╖рдгिрдХ рд╣ो рдЬाрдПँ рддрдм рд╡िрд╢ेрд╖ рд╕्рд╡рд░ों рдХा рд╡реЫрди, рдЕрдиुрдкाрдд, рдк्рд░рдоाрдг, рдФрд░ рдк्рд░ाрдмрд▓्рдп
рджрд░्рд╢ाрдиा рдиाрдоुрдордХिрди рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै. рдФрд░ рдпрд╣ी рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ рддो рдХिрд╕ी рднी рд░ाрдЧ рдХो рднिрди्рдирддा рдк्рд░рджाрди
рдХрд░рддी рд╣ैं. рдЙрджाрд╣рд░рдг рдХे рддौрд░ рдкрд░ рд╕ोрдЪिрдпे – рдЕрддि-рдЪрдкрд▓ рд╕рдкाрдЯ рддाрди рдоें рдоुрд▓्рддाрдиी рдФрд░ рддोреЬी рд░рдЧों рдХे
рдЕрд╡рд░ोрд╣ рдоें рдЖрдкрдХो рдХ्рдпा рдЕंрддрд░ рджिрдЦेрдЧा?
рд╕ोрдЪрдиे рдХी рдмाрдд рд╣ै, рдХी рд╣рдоाрд░े
рднाрд░рддीрдп Scale рдХो рд╣рдо “рд╕рдк्рддрдХ” рдХ्рдпों рдХрд╣рддे рд╣ैं,
рдЬрдмрдХि рдкाрд╢्рдЪाрдд्рдп рд╕ंрдЧीрдд рдоें рдЙрд╕े Octave (рео рд╕्рд╡рд░ рдХी рд╢्рд░ृंрдЦрд▓ा) рдХрд╣рддे
рд╣ैं. рдЗрд╕рдХा рдХाрд░рдг рдпрд╣ рд╣ै рдХि рд╣рдоाрд░े рд╕ंрдЧीрдд рдХी рд╕рд░्рдЬрди рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд╕्рд╡рд░ों рдХे рдмीрдЪ рдХे рд╕ाрдд
рдЕंрддрд░ों рдоें рд╣ोрддी рд╣ै, рдФрд░ рди рдХि рд╕्рдеाрдпी рд╕्рд╡рд░ों рдкрд░. рддाрди рдЕंрдЧ рдоें рд╕्рд╡рд░ों рдФрд░ рдоाрдд्рд░ाрдУं рдХे
рдмीрдЪ рдХोрдИ рдЕंрддрд░ рдирд╣ीं рд░рд╣ рдЧрдпा рддो, рдЙрд╕рдоें рд░ाрдЧ рд╕्рд╡рд░ुрдк рдХा рджрд░्рд╢рди рдХैрд╕े рд╣ोрдЧा?
рдЗрди рд╡िрд╢िрд╖्рдЯрддाрдУं рдХे рдХाрд░рдг рддाрди
рдЕंрдЧ рдХा рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рд░ाрдЧ-рддрдд्рд╡ рдХे рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ीрдХрд░рдг рдоें рд╕ीрдоिрдд рд╣ोрддा рд╣ै. рдпрджि рдРрд╕ा рд╣ै, рддो рддाрди
рдЕंрдЧ рдХी рд╕ंрдЧीрддाрдд्рдордХ рдЙрдкрдпोрдЧिрддा рдХ्рдпा рд╣ै? рдоेрд░ी рд╕рдордЭ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рддाрди рдЕंрдЧ рдХो рдЙрд╕рдХी рдЙрдкрдпोрдЧिрддा
рдХрд▓ाрдХाрд░ рдХी рдХрд▓्рдкрдиाрд╢рдХ्рддि рдФрд░ рдХंрда рдХी рдЪрдкрд▓ рдиिрдкुрдгрддा рд╕े рдоिрд▓рддी рд╣ै. рдЕंрдЧ्рд░ेреЫी рдоें рдк्рд░ाрдпः
рдЗрд╕े dazzling artistry рдХा рд╡рд░्рдгрди рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै. рдЗрд╕ рдмाрдд рдкрд░ рдЧौрд░ рдХिрдпा рдЬाрдпे рдХि рдЗрд╕
рд╡рд░्рдгрди рдоें dazzling рдФрд░ artistry рджोрдиों рд╣ि рдкрд╣рд▓ुрдУं рдХा рд╕рдоाрди рдорд╣рдд्рд╡
рд╣ै.
рдЗрд╕ рд╡िрд╖рдп рдкрд░ рд╕ूрдХ्рд╖्рдо рджृрд╖्рдЯि
рдбाрд▓рдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै: рддाрдиों рдХे рдоुрдЦ्рдпрддрдпा рддीрди рдк्рд░рдХाрд░ рдЧिрдиे рдЬा рд╕рдХрддे рд╣ैं рдФрд░ рдЙрдирдХे
рдпोрдЧрджाрди рдХा рдХ्рд░рдорд╢ः рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдоुрд▓्рдпांрдХрди рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै:
рез. рд░ाрдЧांрдЧ рдХी рддाрдиें: рд░ाрдЧ рдХे рдЪрд▓рди рд╕े рдЕрдиुрд╢ाрд╕िрдд
рд░ाрдЧ-рддрдд्рд╡ рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдпрд╣ рдЙрдд्рддрдо рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рддाрдиें рдЧिрдиी рдЬाрдПंрдЧी. рд░ाрдЧ рдХे рдЪрд▓рди рдХे
рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЗрд╕рдоें рдХрд▓्рдкрдиा-рд╢рдХ्рддि рдФрд░ рдХंрда рдХी рдЪрдкрд▓ рдиिрдкुрдгрддा рджिрдЦाрдиे рдХा рдкрд░्рдпाрдк्рдд рдЕрд╡рд╕рд░ рдоिрд▓
рд╕рдХрддा рд╣ै. рдпрд╣ рджेрдЦा рдЧрдпा рд╣ै рдХी рдорд╣ाрди рд╕ंрдЧीрддрдХाрд░ рдЕрддि-рдЪрдкрд▓ рд▓рдп рдоें рднी рд░ाрдЧांрдЧ рддाрдиो рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ
рдХрд░рддे рд╕рдордп рдЕрд▓्рдкрдд्рд╡-рдмрд╣ुрдд्рд╡ рдХा рднी рдкाрд▓рди рдХрд░рддे рд╣ैं. рд░ाрдЧ-рддрдд्рд╡ рдХे рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ीрдХрд░рдг рдХी
рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдоें рдЗрди рддाрдиों рдХा рд╕рд░्рд╡ोрдд्рддрдо
рд╕्рдеाрди рдЧिрдиा рдЬाрдПрдЧा.
реи. рдЕрд▓ंрдХाрд░ рдХी рддाрдиें: (geometric,
symmetric, ascending-descending, kaleidoscopic)
рдЗрди рддाрдиों рдоें рдХрд▓्рдкрдиा рд╢рдХ्рддि рдХे рд▓िрдпे рдХोрдЗ рд╕्рдеाрди рдирд╣ीं рд╣ै. рд░ाрдЧ рд╕्рд╡рд░ुрдк рд╕े рднी рдЗрди
рддाрдиों рдХा рдиाрддा рдк्рд░ाрдпः рд╕ंрджिрдЧ्рдз рд░рд╣рддा рд╣ै. рдХंрда рдХी рдЪрдкрд▓ рдиिрдкुрдгрддा рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдЗрди рдоें рдХोрдИ рд╕ंрдЧीрддाрдд्рдордХ
рдЧुрдг рдк्рд░ाрдпः рдирд╣ीं рдк्рд░рджрд░्рд╢िрдд рд╣ोрддा. рд░ाрдЧ-рддрдд्рд╡ рдХे рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ीрдХрд░рдг рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдоें рдЗрди
рддाрдиों рдХा рди्рдпूрдирддрдо рд╕्рдеाрди рдЧिрдиा рдЬाрдПрдЧा.
рей. рдоिрд╢्рд░ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рддाрдиें:
рдЗрди рддाрдиों рдоें рд╕рд░्рд╡ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╕्рд╡рд░-рдЖрдпोрдЬрди рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рд╣ोрддा. рдЗрдирдоें рдХрд▓्рдкрдиा рд╢рдХ्рддि
рдХा рдк्рд░ाрдоुрдЦ्рдп рд░рд╣рддा рд╣ै, рддрдеा рдХंрда рдХी рдЪрдкрд▓ рдиिрдкुрдгрддा рд╕े рдПрдХ рдЪрдордд्рдХृрддि рдХा рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдиिрд░्рдоिрдд рд╣ोрддा
рд╣ै. рд░ाрдЧ-рддрдд्рд╡ рдХे рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ीрдХрд░рдг рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдоें рдЗрди рддाрдиों рдХा рд╕्рдеाрди рдордз्рдпрдо рдЧिрдиा
рдЬाрдПрдЧा.
рдЗрд╕ рд╕ंрдмोрдзрди рдХा рднाрд╡ाрд░्рде
рд░ाрдЧ рддрдд्рд╡ рдПрдХ рдЕрд╕ीрдо рдиिрд░ाрдХाрд░
рдЖрдХृрддि рд╣ै. рдЙрд╕рдХे рдЕрдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рд╕्рд╡рд░ुрдк рдоें рди рд╣ी рдоाрдирд╡ рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдЙрд╕े рд╕рдордЭ рд╕рдХрддा рд╣ै, рдФрд░ рди
рд╣ी рдоाрдирд╡ рд╣्рд░рджрдп рдЙрд╕рдХा рдЖрдиंрдж рд▓े рд╕рдХрддा рд╣ै. рдЗрд╕ рдЙрдж्рджेрд╢्рдпрд╕े рд╕ंрдЧीрддрдХाрд░ рд░ाрдЧ рддрдд्рдд्рд╡ рдХा
рдХрд▓ाрдд्рдордХ рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ीрдХрд░рдг рдХрд░рддा рд╣ै. рдЗрд╕ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╡рд╣ рд░ाрдЧ-рддрдд्рд╡ рдХो рд╡िрд╡िрдз
рдЖрдзीрди्рддाрдУं рдоें рдмांрдзрддा рд╣ै. рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рд╣ै рдХी рдЖрдзीрдирддाрдУं рдХी рдЬрдХрдб рдЬिрддрдиी рдмреЭेрдЧी, рдЙрддрдиा рд░ाрдЧ
рдХा рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рд╕्рд╡рд░ुрдк рд╕ुрдЧрдо, рд╕ुрд▓рдн, рдФрд░ рдЖрдиंрдж рджाрдпрдХ рд╣ोрддा рдЬाрдпेрдЧा. рдЕрд░्рдеाрдд рдХрд▓ाрдХाрд░ рдХे
рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╕ंрдХрд▓्рдк рдХा рдХрд▓ाрдХृрддि рдХी рд░рд╕ाрд╕्рд╡ाрджрди рдХ्рд╖рдорддा рдкрд░ рдк्рд░рднाрд╡ рдкреЬрддा рд╣ै. рдЗрд╕ рдХाрд░рдг,
рдЕंрддрддोрдЧрдд्рд╡ा, рд╣рдоें рдХिрд╕ी рднी рдХрд▓ाрдХृрддि рдХे рдЪрд░िрдд्рд░ рдХो рд╕рдордЭрдиे рдХे рд▓िрдпे рдХुрдЫ рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рддрде्рдпों
рдХा рд╕рд╣ाрд░ा рд▓ेрдиा рд╣ोрдЧा.
рдЗрд╕ рджिрд╢ा рдоें рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░рдиे рдХी
рдк्рд░ेрд░рдгा рдоुрдЭे рдк्рд░ाрдз्рдпाрдкрдХ рдЕрд╢ोрдХ рд░ाрдирдбे рд╕े рдоिрд▓ी рдеी. рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕ंрдХेрдд рдХिрдпा рдеा рдХि рд░ाрдЧ
рд╕ंрдЧीрдд рдХे рд╡िрд╖рдпрдоें рд╕ोрдЪрддे рдпा рд▓िрдЦрддे рд╕рдордп рд╣рдоें рдХрд▓ाрдХाрд░ рдХे рдЕрдкрдиी рдХрд▓ा рдХे рд╕ाрде рд╕рдо्рдмрди्рдз рдкрд░
рдиреЫрд░ рдЕрд╡рд╢्рдп рдбाрд▓рдиी рдЪाрд╣िрдП. рдЗрд╕ рд╕ंрдХेрдд рдкрд░ рдЪिंрддрди рд╕े рдпрд╣ рдЖрднाрд╕ рд╣ुрдЖ, рдХी рдпрд╣ рд╕рдо्рдмрди्рдз рддीрди
рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै –
рез. рд╕ाрдд्рд╡िрдХ
реи. рд░ाрдЬрд╕िрдХ
рей. рддाрдорд╕िрдХ
рдЕрднी рддрдХ рдХी рдЪрд░्рдЪा рд╣рдо рдПрдХ рд╕ाрдд्рд╡िрдХ
рд╕рди्рджрд░्рдн рдоें рдХрд░ рд░рд╣े рдеे, рдЬिрд╕рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╕ंрдЧीрддрдХाрд░ рдиिрд░ाрдХाрд░ рд░ाрдЧ-рддрдд्рд╡ рдХा рд╢рд░рдгाрдЧрдд рднाрд╡ рд╕े
рдЖрд╣्рд╡ाрди рдХрд░рддा рд╣ै. рдпрд╣ी рднाрд╡рдиा рдЙрд╕рдХे рднाрд╡ाрдиुрдк्рд░рд╡ेрд╢ рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╣ोрддी рд╣ै, рдФрд░ рд╢्рд░ोрддाрдУं рдХो
рд░рд╕ाрд╕्рд╡ाрджрди рдХी рдЪेрддрдиा рдк्рд░рджाрди рдХрд░ рд╕рдХрддी рд╣ै. рдЗрд╕ी рдкрд░िрдкेрдХ्рд╖्рдп рдоें рдпрджि рд╣рдо рд░ाрдЬрд╕िрдХ
рд╡ृрдд्рддि рдХे рд╕ंрдЧीрдд рдХी рдХрд▓्рдкрдиा рдХрд░ें рддो рд╣рдоें рдХрд▓ाрдХाрд░ рд░ाрдЧ-рддрдд्рд╡ рд╕े рдк्рд░рднुрдд्рд╡ рдХी рдЖрдХांрдХ्рд╖ा
рджрд░्рд╢ाрддा рдиреЫрд░ рдЖрдПрдЧा. рдРрд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдз рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрд░्рдоिрдд рдХрд▓ाрдХृрддि рдоें рдХрд▓ाрдХाрд░ рдХे рднाрд╡ाрдиुрдк्рд░рд╡ेрд╢
рдХी рд╕ंрднाрд╡рдиा рдирд╣िрд╡рдд рд░рд╣ेрдЧी, рдФрд░ рд╕ंрдЧीрдд рдХा рдЕрдиुрднрд╡ рд╢्рд░ोрддाрдУं рдХे рд▓िрдпे рдмौрдз्рджिрдХ – рдФрд░ рдХрджाрдЪिрдд рдЕрднिрдд्рд░ाрд╕्рдЧीрдп
(intimidating/
oppressive) -- рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै. рдЗрд╕ी рд╡िрдЪाрд░ рдк्рд░рд╡ाрд╣ рдоें рд╣рдо рддाрдорд╕िрдХ рд╡ृрдд्рддि рдХे рд╕ंрдЧीрдд рдкрд░ рдПрдХ
рдиреЫрд░ рдбाрд▓ें. рддाрдорд╕िрдХ рдк्рд░рдХृрддि рдХी рд╕рд░्рдЬрди рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдкूрд░्рдгрддрдпा рдмрд╣िрд░्рдоुрдЦी рд╣ोрдЧी, рдФрд░ рдЙрд╕рдХा рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рд░ुрдЭाрди рд▓ाрд▓िрдд्рдп, рдЗрди्рдж्рд░िрдп рд╕ंрддोрд╖ рддрдеा рдордиोрд░ंрдЬрди рдХी рдУрд░ рд╣ोрдЧा.
рдоेрд░े рдЧुрд░ूрдЬी, рдкंрдбिрдд рдЕрд░рд╡िрди्рдж
рдкाрд░ीрдЦ рдЗрди рддीрди рд╡ृрдд्рддिрдпों рдХो – (рез) рднрдХ्рддिрдоाрд░्рдЧी, (реи) рдЬ्рдЮाрдирдоाрд░्рдЧी рдФрд░
(рей) рд╡ाрдо рдоाрд░्рдЧी рдХी рд╕ंрдЬ्рдЮा рджेрддे рд╣ैं. рдХрд╣рдиे рдХा рддाрдд्рдкрд░्рдп рдПрдХ рд╣ी рд╣ै – рд░ाрдЧ рд╕ंрдЧीрдд
рд╕ंрдХрд▓्рдкाрдзीрди рдиिрд░्рдоिрдд рд╣ोрддा рд╣ै, рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдоें рд╕ंрдЧीрддрдХाрд░ рдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХा рджрд░्рд╢рди
рд╣ोрддा рд╣ै.
рдЗрд╕ рдореШाрдо рдкрд░ рдк्рд░рд╢्рди рдЙрдарддा рд╣ै
рдХी – рдХ्рдпा рдЗрди рддीрдиों рд╡ृрдд्рддिрдпों рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рд╕ंрдЧीрдд рдХो рд╣рдо “рд╢ाрд╕्рдд्рд░ीрдп” рдпा “рд░ाрдЧ
рд╕ंрдЧीрдд” рдоें рд╕рдоाрди рджрд░्рдЬा рджे рд╕рдХрддे рд╣ैं?
рд╢ाрд╕्рдд्рд░ीрдп рд╕ंрдЧीрдд рдоें рд╕िрдж्рдз рд╕ंрдЧीрддрдХाрд░
рдХो рдХрд▓ा рдЬрдЧрдд рдоें рдКंрдЪा рд╕्рдеाрди рдЗрд╕рд▓िрдП рдоिрд▓рддा рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рд╡рд╣ рд╕рд░्рд╡рдоाрди्рдп рд░ाрдЧ рд╕्рд╡рд░ुрдк рдХी
рд╕ीрдоा рдХो рд▓ाँрдШ рдХрд░ рдиिрд░ाрдХाрд░ рдЖрдХृрддि рд╕े рдПрдХ рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдЕрд╡рддрд░рдг рдХрд░рд╡ाрдиे рдХी рдХ्рд╖рдорддा рд░рдЦрддा рд╣ै. рдЬрдм
рд╣рдо рдорд╣ाрди рд╕ंрдЧीрддрдХाрд░ рдХे рдЪрд░рдг рд╕्рдкрд░्рд╢ рдХрд░рддे рд╣ैं, рддो рд╣рдо рдЙрдирдХी рдЙрд╕ рд╢рд░рдгाрдЧрдд рднाрд╡рдиा рдХो рдирдорди рдХрд░рддे
рд╣ैं рдЬो рд╣рдоें рдиिрд░ाрдХाрд░ рдХी рдПрдХ рдЭрд▓рдХ рджिрдЦा рд╕рдХрддी рд╣ैं – рдЪाрд╣े рд╡рд╣ рдХेрд╡рд▓ рдХ्рд╖рдг рднрд░ рдХे рд▓िрдпे
рдХ्рдпों рди рд╣ो.
рдЗрд╕ рд╕рди्рджрд░्рдн рдоें, рдЙрд╕्рддाрдж
рд╡िрд▓ाрдпрдд рдЦां рдХा рд╣рд╣ृрджрдпोрдж्рдЧाрд░ рдлिрд░ рдПрдХ рдмाрд░ рдпाрдж рдХрд░ें:
– “рд░ाрдЧ рдХी рд╕िрд░्рдл рдПрдХ рдЭрд▓рдХ рднी
рдкाрдиे рдХे рд▓िрдпे рд╣рдо рддрд░рд╕рддे рд╣ैं. рдФрд░, реЫिंрджрдЧी
рдоें рдХрднी рдХрднाрд░, рдЬिрд╕ рджिрди рдЕрд▓्рд▓ाрд╣ рдоेрд╣рд░рдмाрди рд╣ो рдЬाрдПं, рдЙрд╕ी рджिрди рдЙрд╕ рдХा рджीрджाрд░ рд╣ोрддा рд╣ै.”
рдЬैрд╕ा рдХी рдПрдХ рд▓ेрдЦрдХ рдиे рдХрд╣ा рд╣ै –
The great artist
is great because he has a hotline to God.
(c) Deepak S. Raja 2015
Paper presented at the Vasantotsav Vimarsh, in Pune on January 15, 2015.